"Dimri i vitit 1943-1944 ishte një nga dimrat më të egër të viteve të luftës. Çdo ditë luftë, lëvizje, ecje të gjata, dëborë dhe shi, llohë, të ftohtë të padurueshëm dhe prapë luftë. Veshjet të ngjitura me trupin dhe trupi bashkë me to, njësh me tokën e lagur dhe me motin e ftohtë. Temperatura e lartë e të sëmurëve i thante veshët, dhe prap i qullte nga djersët. Gjaku rridhte në borë nga këmbët e zbathura dhe nga plagët e shumta. Luftë dhe lëvizje nëpër maja malesh të mbuluara me borë, ditë dhe natë pa pushim. “Lufta Nacionalçlirimtare nuk ka njohur vështirë e rreziqe më të mëdha se në atë periudhë, ku  u vendos edhe fati i kësaj lufte.”*

*Ndreçi Plasari - Bashkimi i popullit rreth Partisë Komuniste Shqiptare në Frontin Nacionalçlirimtar. Referat, nëntor 1974.

Partizanë të plagosur gjatë trajtimit në spitalin partizan

Në tetor të vitit 1943, në zonën ku vepronte Grupi partizan i Pezës, kishte dy spitale partizane. Ai i pyllit të Fjollës, që ishte më i madh, i vendosur në çadra buzë përroi dhe që kishte në atë kohë rreth 50 partizanë të plagosur, dhe spitali partizan i Kryeziut, në afërsi të Kavajës, i vendosur në shtëpi fshati dykatëshe me më pak se 20 të plagosur. Brigada III Sulmuese, e cila kishte zhvilluar luftën e Arbanës dhe përgatitej të nisej për Dibër, kishte rreth 20 të plagosur të vendosur në infermierinë e saj në afërsi të Grecës (6-7 kilometra në lindje të Pezës). Në këtë zonë në fund të muajit tetor kishte rreth 150 të plagosur, duke përfshirë edhe disa që ishin shpërndarë nëpër shtëpi të fshatarëve.

Operacioni armik në zonën e Pezës filloi më 5 tetor në drejtim Peqin-Vrap dhe më datën 6 u bë mësymja nga Peza e Vogël, Ndroqi e Kavaja. Fitorja e parë u arrit nga batalioni i parë partizan i Pezës në afërsi të Vrapit. Befasia e sulmit gjerman nuk pati sukses. Që më 5 nëntor filloi lëvizja e të palgosurve të spitalit partizan të Kryeziut, të cilët u ndanë në dy grupe nga 10 vetë secili, me përgjegjësinë e spitalit në njërin grup dhe një infermier në grupin tjetër. Të plagosurit lanë kryeziun dhe u drejtuan për në thellësi, zgjodhën një vend të fshehtë në pyll në drejtim të Ndroqit dhe qëndruan të fshehur në prapavijat e armikut për 4-5 ditë sa mbaroi operacioni. Këto ditë moti ishte shumë i keq. Binte shi dhe bënte shumë ftohtë, por të plagosurit ishin pajisur me batanije dhe me ushqime të mjaftueshme.

Të plagosurit e Brigadës III Sulmuese ditën e parë e të dytë të operacionit nuk lëvizën. Ditën e tretë u urdhëruan të nisen në drejtim të fshatit Shpat, ndërsa 3-4 të palgosur rëndë i drejtuan në qendër, në spitalin e Fjollës. Rrugës këta të fundit u takuan me fshatarë, të cilët po strehoeshin në një pyll të dendur, dhe nga ata morën vesh se po dislokohej spitali i forcave të Pezës, ndërsa tjetër qëndroi në pyll afër fshatit Shpat në lindje të Baldushkut dhe më vonë ndoqi brigadën.

Spitali partizan qendror i grupit të Pezës kishte marrë masat që më parë. Ai kishte depozituar ushqime, barna, etj, dhe kishte ngritur një tendë të madhe në pyll, larg zonës së veprimeve luftarake. Në ditën e dytë të operacionit, nën kujdesin e forcave partizane dhe me ndihmën e popullit, filloi evakuimi për në vendin e fshehtë pa u diktuar nga armiku, duke lënë në vendin e mëparshëm mjekun, një infermier dhe disa medikamente për të pritur të plagosurit që vinin nga të gjitha drejtimet. Në vendin e ri të dislokimit partizanët e plagosur u rrethuan nga kujdesi i madh i fshatarëve të evakuuar aty. Në kulmin e operacionit pylli kishin ishin të plagosurit u bombardua disa herë nga artileria gjermane, por nuk pati dëme. Ky spital qëndroi aty deri më 15 nëntor (dy-tri ditë pas operacionit). Të plagosurit ishin shumuar. Në këto luftime nga Grupi i Pezës dhe nga forcat e Brigadës III Sulmuese parti rreth 30 të vrarë dhe rreth 130 të plagosur të tjerë (partizanë dhe civilë).

Brenda një kohe të shkurtër prej 5-6 ditësh numri i të plagosurve gati u dyfishua. Ky është një tregues i saktë i ashpërsisë së luftës së këtyre ditëve. Të gjithë këta të plagosur u sistemuan shumë shpejt nëpër çadra dhe rrënoja shtëpish, ndërsa ata që kishin gjendje më të rëndë u nisën ilegalisht në Tiranë nën kujdesin e Qarkorit të PKSH. Të tjerët u mjekuan me kujdes dhe u ndanë në dy spitale partizane: në Pezë dhe në Kryezi.

Qyteti i Peshkopisë dhe ai i Dibrës prej kohësh ishin çliruar nga forcat partizane. Armiku ishte përpjekur dy herë të pushtonte këto qendra, po nuk ia kishte dalë dot. Grupi i partizanëve të Dibrës me një batalioni të Brigadës II Sulmuese si dhe me vullnetarë nga fshatrat mbronin Dibrës, Peshkopinë, Zerqanin dhe disa fshatra përreth. Partizanët e plagosur ishin grumbulluar në qendrën shëndetësore të qytetit të Dibrës dhe në spitalin e Peshkopisë gjysmë të dëmtuar. Shumica e tyre ishin në gjendje të mirë, gati të shëruar. Numri i përgjithshëm mbërrinte në 150-200 vetë. Kishte ndër ta edhe të sëmurë me pleurit, me malarie dhe me tuberkuloz.

Armiku filloi operacioni më 16 nëntor 1943 në drejtim Librazhd-Peshkopi dhe Strugë-Kërçovë-Dibër-Peshkopi. Komanda partizane e Grupit kishte marrë njoftim një ditë më parë dhe ishte vënë në gatishmëri. Që në ditën e parë të operacionit shumica e partizanëve të plagosur dhe të sëmurë që e ndjenin veten më mirë shkuan në repartet e tyre për të luftuar. Popullsia nuk u largua nga qyteti, por ndihmonte partizanët në tërheqjen e të plagosurve dhe përkujdes për ta. Qyteti i Peshkopisë ra i pari në dorë të pushtuesve gjermanë, por për të plagosurit tanë qenë marrë masa me kohë. Disa partizanë të plagosur rëndë ishin nisur 4 orë më parë në drejtim të Sllovës, disa të tjerë i shpërndanë nëpër shtëpitë e qytetit, ndërsa 2 të sëmurë rënë nuk i lëvizën nga spitali po u maskuan si civilë. Në spitalin e Dibrës së Madhe u mjekuan 12 partizanë të plagosur gjatë luftës për mbrojtjen e qytetit. Në mbrëmje ata u nxorën jashtë qytetit dhe u vendosën në fshatrat përreth.

Në Zerqan u grumbulluan rreth 10 partizanë të plagosur pas ardhjes së forcave partizane nga Dibra. Të vendosur në zyrën e postkomandës së fshatit ata u mjekuan nga një grua plakë me ilaçe primitive. Dimri dhe të ftohtit bënin punën e vet. Më 18 nëntor, dy ditë para fillimit të luftimeve partizanët e plagosur që nuk mund të lëviznin u shpërndanë në shtëpi të besuara jashtë qendrës së qytetit. Të plagosurit e Sllovës ishin në kushte më të mira jetese, por pa mjekime dhe në gjendje shëndetësore të rëndë. Atje u grumbulluan mbi 15 të plagosur, të cilët nën kujdesin e një skuadre partizane u zhvendosën disa herë për t’i shpëtuar armikut në malin e mbuluar me borë, në guva dhe në shpella në acarin e dimrit të egër, pa ushqime dhe pa ilaçe. Lëvizja e të plagosurve në një zonë të gjerë nga Sllova e Dardha e deri në Bulqizë përfundoi andej nga 10 dhjetori, kur një pjesë e tyre kaluan në krahinën e Gollobordës në fshatin Klenj, ku u ndanë në baza të sigurta dhe u gjet një infermier me pak ilaçe për t’i mjekuar.

Operacioni i Dimrit në Zonën e I Operative Vlorë-Gjirokastër u zhvillua në disa faza. Më 17 nëntor 1943 filloi lëvizja e trupave gjermano-balliste në drejtim të Mallakastrës. Në zonën e Mallakastrës spital partizan ishte vetëm ai i Krahësit të Tepelenë, që mblidhte të plagosurit e këtij pellgu dhe infermieria e Brigadës I Sulmuese e vendosur në Aranitas. Disa partizanë të plagosur të grupit III të Mallakastrës ndodheshin në afërsi të fshatit Cakran, të tjerë ishin shpërndarë nëpër baza. Gjithësej në këtë zonë numëroheshin rreth 80-100 të palgosur, nga këta rreth 40-50 i kishte spitali partizan i Krahësit. Me fillimin e operacionit armik të dimrit të plagosurit e cakranit u dërguan menjëherë në Kalivaç të Tepelenës. Me ta ishte një infermier i përgatitur mirë. Ndërsa të plagosurit e Brigadës I Sulmuese i mori me vete brigada duke i kaluar në Vjosë në luginën e Shushicës e në Mesaplik.

Problemi i manovrimit të trupave ishte i madh në këtë zonë të vogël dhe thuajse të rrethuar. Për këtë Brigada I Sulmuese vendosi të kalojë Vjosën me anën e lundrave, kurse forcat e Grupit të III manovronin në Mallakastër. Më 10 nëntor në Symizë dhe në Kapaj forcat e Brigadës I SUlmuese me një praparojë të fuqishme prej 80 vetash, nën komandën e Mehmet Shehut, u ngritën një kurth gjermanëve. Kjo kohë shërbeu edhe për manovrimin e të plagosurve. Të plagosurit e Grupit të Mallakastrës u nisën në Maricaj me kafshë dhe prej andej në zonën e Mallkastrës së Sipërme ku qëndruan deri në mbarim të operacionit, të mbrojtur nga popullsia civile dhe me ndihmë mjekësore e materiale që u jepte ajo.

Të plagosurit e spitalit partizan të Krahësit ishin më shumë. U mendua që spitali të ndahej në dy grupe me nga 20-25 të plagosur secili. Me grupin e parë, që përbëhej nga të plagosur që mund të lëviznin, po me kufizime dhe nga të plagosurit më rëndë, qëndroi mjeku dhe u vendos të manovrohej në zonën e Mallakastrës së Sipërme. Me grupin e dytë shkuan dy infermierë dhe komisari i spitalit. Ky grup do të çante nëpër fshatra të çliruar për të shkuar në zonën e Zagorisë ose të Përmetit. Këtë plan e miratoi komanda e Grupit të Mallakastrës dhe në mbështetje të të plagosurve vajti dhe një petë partizane, e cila do të vepronte në Mallakastrën e Sipërme.

Grupi i të plagosurve të rëndë u vendo 2 kilometra në verilindje të Krahësit në një pyll të shkurtër, por të dendur, në një vend të parapërgatitu mirë dhe të maskuar. U nxorën dy mitraloza të lehtë në dy lartësi dominuese dhe nëpërmjet fshatarëve merrej informacion i rregullt 6-8 orë mbi lëvizjen e trupave. Në datën 24 nëntor ky grup të plagosurish u detyrua të largohej nga ky vend për arsye të ardhjes së forcave gjemano-balliste në afërsi. Manovrimi u bë në mbrëmjen e kësaj date në drejtim verilindor për të mbërritur në kodrat në afërsi të Memaliajt. Bënte shumë ftohtë. 8 mushka mbanin të plagosur dhe materialet e spitalit, dy të plagosur transportoheshin me barela. Të tjerët ndihmonin njëri-tjetrin. Pas 4 orësh udhëtimi u dëgjaun në afërsi krisma pushkësh. Partizanët, megjithëse të plagosur rëndë, zunë pozicione. Dy mitraloza u vunë në krye të kolonës. Nuk u qëllua por u mor vesh se marshimi më tutje ishte shumë i rrezikshëm. Qëndruan në atë vend deri në agim. U maskuan në një grykë përroi dhe u nisën korrierët për të vëzhduar gjendjen. Nga dreka erdhi një pjesë e çetës, i mori të plagosurit dhe i barti në vendin e parë. Partizanët kishin sjellë me vete ushqime dhe 5 shokë të tjerë të plagosur. Më 28 nëntor tëpalgosurit u kthyen në Krahës dhe u vendosën nëpër shtëpitë e fhsatarëve deri u rregullua shkolla. Pas dy ditësh u bashkua me ta edhe grupi i plagosurve të tjerë që manovronin në Maricaj si dhe partizanë të tjerë të plagosur gjatë operacionit në atë zonë. Kapaciteti u rrit rreth 100 të plagosur.

Grupi i dytë i të plagosurve u nis menjëherë në drejtimin Krahës - Martallos - Kashishtë. Por meqë nuk çau dot në këtë drejtim u detyrua të merrte rrugën deri në kodrat e Mamaliasit ditën e parë. Pasi pushua rreth 24 orë, nga darka u drejtuan rrëzë malit të Damrit për të dalë në Dragot. Në Qershizë morën vesh se ishte e pamundur të depërtohej në këtë krahina nga forcat e shumta balliste që ruanin urën e Dragotit dhe që ishin në këto fshatra. Të plagosurit u strehuan në shtëpitë në periferi të Damsit, u ushqyen dhe u ngrohën. Qëndruan aty edhe të nesërmen, por kur në Dams mbërritën ballistët, u ngjitën malit përpjetë dhe kaluan mbi Malas, Dëbora kishte mbuluar malin. Aty u gjend një guvë dhe atje u strehuan. Meqë plagët ishin relativisht të lehta dhe lejonin që të marshohej e të luftohej, kjo pjesë e spitalit ishte njëkohësisht edhe njësit partizan i organizuar. U mendua një herë të të sulmohej Malasi, por u hoq dorë, sepse në afërsi kishte shumë forca armike.

Më 21 nëntor u mor lajmi se ra ura e Dragotit, u sulmua nga batalioni “Baba Abaz” e nga Brigada I Sulmuese. Më datën 25 partizanët e plagosur kaluan në periferi të Beçishtit, në Dragot kapërcyen lumin dhe dolën nga ana jugore e tij duke vazhduar në drejtim të Peshtanit dhe Brezhdanit. Në këtë reaksion të madh që përshkoi Mallakastrën, manovrimi i të plagosurve u bë i organizuar dhe nuk pati raste që të plagosurit të binin në dorë të armikut. Ndarja më dysh e spitalit partizan të Krahësit dha rezultat. Ajo përputhej me urdhrin e Shtabit të Përgjithshëm për mos rëndimin e batalioneve partizane, sepse pengohej shpejtësia e lëvizjes dhe manovrimi i tyre. Vigjilenca e madhe dhe koha në dispozicion për tërheqje ishin faktorë të rëndësishëm për suksesin e kësaj lëvizjeje.

Operacioni armik në pellgun e Mesaplikut dhe në krahinë e Kurveleshit filloi në mesin e dhjetorit 1943. Në këtë pellg, në muajin dhjetor, ndodheshin mbi 300 të plagosur, shumica e të cilëve ishin vendosur në spitalin partizan të Ramicës, Kuçit, Gusmarit dhe një pjesë tjetër më e vogël ishte në infermieritë në Vernik, Beun, Meogjin, Bashaj dhe Vranisht. Me fillimin e luftimeve nga forcat partizane për të shkatërruar planet e këtij operacioni numri i të plagosurve dhe i të sëmurëve u shtua edhe më. Këtij numri iu shtuan edhe disa të palgosur të tjerë që erdhën nga Mallakastra. Me ashpërsimin e madh të veprimeve luftarake, u urdhërua që partizanët e plagosur dhe të sëmurë të kalonin pjesërisht në Gjirokastër dhe pjesërisht në zonën e Poliçanit.

Në afërsi të spitalit partizan të Ramicës zhvilloheshin luftime shumë të ashpra, sidomos në Velçë, prandaj të plagosurit e këtij spitali u zhvendosën në Matogjin dhe në Bashaj. Më vonë shkuan në shpellat e Bodenit në malin e Çepinit. Në Ramicë qëndroi doktori i cili me infermierët e Brigadës I Sulmuese organizoi një vendmjekim në afërsi të frontit. Pasi ndenjën në malin e Çepinit pjesa dërrmuese e këtyre të plagosurve mori rrugën malore dhe rrafsh me borë Çepin - Vernik - Bolenë. Këtu pushuan një natë dhe të nesërmen u nisën për Kallarat e Kuç. Kur mbërritën në Kuç, nuk e gjetën spitalin partizan sepse ai ishte shpërngulur një ditë më parë bashkë me 10-12 të palgosur të Brigadës I Sulmuese. Ndërkohë grupe-grupe partizanë të plagosur dhe të sëmurë kishin kaluar nga Kuçi në Zhur e Kuçe për në drejtim të Kurveleshit të sipërm.

Pas luftimesh të ashpra, në ditën e dytë partizanët zunë pozicion të ri në vijën Bolenë - Vranisht - Qafa e Shëngjergjit. Ndërkohë matanë kësaj zone kishin mbetur mbi 50 partizanë të plagosur, të cilët me ndihmën e popullit manovruan në zonën e pushtuar. Nja 10-15 të plagosur u grumbulluan në Bashaj dhe në Vernik, ku u vendos që të kalonin në mal për të dalë në Nivicë të Kurveleshit të Sipërm. Mali ishte plot me dëborë. Partizanët ecnin në një lartësi 1200-1400 metrash. Ecja u vështirësua shumë nga një tufan dëbore. Mushkat e kishin të vështirë peshën që mbanin, por qëndrimi në vend do të thoshte vdekje e sigurt. Udhërrëfyesit, barinj të këtyre anëve, çanin dëborën, ngrinin në krahë partizanët e plagosur, shtynin mushkat përpara dhe në të ngrysur dolën mbi Qafën e Munarjovës. Tufani kishte pushuar. Nuk duhej të pushonin asnjë minut, sepse rrezikoheshin të ngrinin nga të ftohtët. Pas 3-4 orë të tjera udhë, mbërritën në afërsi të Nivicës dhe, pasi u siguruan për gjendjen e këtyre anëve, hynë në spitalin partizan të Nivicës, i cili kishte marrë urdhër pët t’u nisur të nesërmen. Disa nga partizanët ishin shumë rëndë. Për vendasit kalimi në dimër të ashpër i partizanëe të plagosur nga Verniku në Nivicë ishte i pabesueshëm.

Nga luftimet në Kallarat dhe në Vranisht si dhe në Çorraj e Fterë më 18 dhjetor, luftime që ishin shumë të ashpra, deri trup me trup, u plagosën rreth 20-25 partizanë, të cilët duke çarë nga Qafa e Skërficës dhe pas sakrificash të panumërta arritën në Fushëbardhë, Kardhiq, Plesat e në Manastirin e Cepos.

Lëvizja e manovrimi i të plagosurve të Kurveleshin e sipërm nga spitali partizan i Nivicës dhe i Gusmarit u bë u organizuar mirë. Shumica e barnave dhe e intrusmenteve u morën me vete. Në muhskat dhe në kuajt e fshatit u sistemuan të plagosurit rëndë, ushqimet dhe disa pajisje. Kolona sigurohej nga një pjesë e çetës territoriale. Të sëmurë me barrela nuk kishte. Lëvizje a tyre ishte Nivicë, Gusmar, Progonat. Në Zhurrin e Kuçe marrin me vete edhe 5-6 partizanë të tjerë të palgosur. Pastaj vazhdojnë për në Progonat - Golem - Rehovë - Picar, Humenicë, Urë e Kardhiqit. Kolona përbëhej nga më se 60 partizanë të plagosur e të sëmurë, me mbi 30 kafshë dhe personel shoqërues. Kolona e përbërë nga personali mjekësor së bashku me partizanët, me njerëzit nga populli dhe me të plagosurit e të sëmurët arrinte 150-170 vetë. Gryka e kardhiqi dhe fshatrat e tij pritën ato ditë shumë tëplagosur dhe të sëmurë nga Operacioni armik i Dimrit në Zonën I Operative Vlorë-Gjirokastër. Ata i mbrojtën, i strehuan, i suhqyen me atë pak bukë që u ndodhej, i ngrohën në vatrat e tyre dhe i veshën.

Në kohën e inkursionit të të plagosurve nga pellgu i Mesaplikut e nga Kurveleshi, me urdhër të shtabit u vendos që të plagosurit të vendoseshin në spitalin e Gjirokastrës, ku u krye një vëllim i madh pune nga mjekët partizanë dhe civilë të qytetit.  Koha e pakët prej disa ditësh e qëndrimit në Gjirokastër të partizanëve të plagosur ishte shumë e vlefshme, sepse ua përtëriu forcat. Krahas mjekimeve ata u ushqyen mirë nga familjet gjirokastrite, dhe kjo vlejti për të përballur fazën tjetër të inkursionit. Por pas disa ditësh gjermanët e pushtuan Gjirokastrës. Partizanët e plagosur të Zonës I Operative e lanë qytetin dhe u dërguan disa në Pliçan, disa në Zhulat, ku u ngrit një spital i ri partizan. Kurse disa të tjerë, që e ndienin veten mirë, grupe-grupe u nisën për në Kurvelesh dhe Mesaplik.

Në zonat në jug të Vjosës Pogon - Lunxhëri - Zagori - Përmet në fund të vitit 1943 dhe në fillim të vitit 1944 vepronin 8 spitale partizane. Ndër ta më kryesori ishte spitali i Poliçanit. Pas tij vinte ai i Nivanit, i Leshnicës (Sheperi) e i Topovës. Në zonën e Përmetit ishin spitali partizan i Leshnicës, i Leusës, dhe i vetë qytetit të Përmetit. Vetëm në spitalin e Poliçanit erdhën mbi 100 të plagosur të tjerë gjatë operacionit armik.

Në këtë kohë zhvilloheshin luftime të ashpra në Sopik dhe në Suhë-Stegopull. U dha urdhri për kalimin e forcave e të spitaleve në krahinën e Përmetit, nëpërmjet malit të Dhëmbelit, që ishte i vetmi shteg kalimi. Në fillim kaluan me të shpejtë forcat e Brigadës I Sulmuese, të cilat u vunë në mbrojtjen e Përmetit dhe të zonës përreth. Urdhri për nisjen me shpejtësi të spitalit nga ana e Dhëmbelit për në Përmet u mor në ora 9:30 të 15 janarit. Menjëherë u urdhëruan grumbullimi i kafshëve. U grumbulluan rreth 27 kafshë. Spitali u bë gati për nisje në ora 13:00. Dëbora kishte mbuluar çdo gjë, lufa dëgjohej shumë afër. Disa të palgosur hipën në kuaj, disa i morën me barrela njëri-tjetrin. Me vete morën vetëm medikamente e instrumente kirurgjikale, pasjisjet e tjera të spitalit i lanë në vend. Nëpër kuaj u vendosën vetëm të plagosurit rëndë, të cilët u mbuluan me velenxa, batanie, jorganë. Karavani ishte i gjatë, përpara printe një pararojë e vogël djemsh nga batalioni territorial, të cilët çanin edhe dëborën. Në sheper u takuan me të sëmurët e spitalit të Nivanit, kolona u bë edhe më e gjatë. Pas tyre vinin gra, fëmijë dhe pleq nga populli, që shpërnguleshin për të mos rënë në dorë të pushtuesve dhe të tradhtarëve. Binte borë e madhe, e cila nuk të linte të shikoje dot as pesë metra më larg. Personeli shëndetësor i spitaleve i ngarkuar me plaçkat e spitalit, ishte ndarë çdo 5-6 metra, pranë të sëmurëve rëndë. Ata u qëndronin atyre afër, ndihmonin të tjerët në lëvizje, tërhiqnin muhskat, jepnin ndihmë, bartnin edhe barrelat me ndonjë të sëmurë rëndë. Gjurmët nga kishte kaluar Brigada I Sulmuese kishin humbur krejtësisht. Bora duhet çarë rishtas, sidomos në qafë në lartësinë 1450 metra. Nga plagët dhe nga këmbët e zbathura kullonte gjak. Vështirësitë ishin të mëdha, vuajtjet sa vinin e shtoheshin. Luftë me natyrën e egër, luftë me vetveten për të përballur vështirësitë, vullnet i çeliktë.

Pas 12 orë marshimi pa pushim në terren shumë të vështirë karvani i të plagosurve mbërriti në fshatin Leusë të Përmetit. Aty u dha urdhri që tëkalonin me urën e Përmetit për të shkuar në katundin Bodarë. Ura e Përmetit ishte e ngushtë dhe u kalua me mundime. Personeli shëndetësor bëri të gjitha përpjekjet që gjithë të sëmurët e të plagosurit të kalonin matanë xhadesë pa rënë drita. Në Bodarë erdhën edhe të palgosurit e spitaleve partizane të Krahësit, të Kardhiqit dhe një pjesë e atyre të Gjirokastrës. Pas arritjes në Bodarë u mardhua në drejtim të Lupckës dhe më vonë, me afrimin e forcave gjermane, lëvizja u bë në drejtim të Frashërit e të Dangëllisë. Nuk kishin pushuar as dy orë. Mbi 300 të plagosur dhe të sëmurë ishin në këmbë. Të ftohtit u kishte hyrë në palcë, ishin lagur nga koka tek këmbët. Binte shi i përzier me borë. Në fund të kolonës qëndroi grupi i përbërë nga partizanë dhe shoqërues të armatosur nga populli për çdo të papritur. Shpejt ra nata. Vëmendja e udhëhqësve të kolonës, mjekëve dhe e gjithë personelit shëndetësor ishte e përqendruar në kulm. Kurkalohej në rrugë të vështira, mbi humnerë, qëllohej me pistoletë ose me pushkë për të tërhequr vëmendjen e partizanëve, për t’i zgjuar ata. Në këto vende qëndronin roje, të cilat drejtonin shokët.

Lodhja kishte arritur kulmin, njerëzit ishin të mpirë. Midis marshuesve pati edhe raste të tejlodhjes e shfaqur me me gjendje kllape dhe përfytyrime të rreme, të cilat rrezikonin gjendjen e të plagosurve. Por megjithë këtë në Frashër të Dangëllisë kolon me të plagosurit nga Mesapliku e Kureveleshi, nga Krahësi e Poliçani mbërriti pas asnjë humbje pas 48 orësh marshim shumë të sforcuar, duke kaluar në lartësi mbi borë e lumenj, prita e shumë rreziqe të tjera. Frashërllinjtë i morën në gjirin e tyre partizanët e plagosur dhe i rregulluan menjëherë duke dhënë dço gjë për ta. Ndërkohë mjekët u përveshën punës për mjekimin e të plagosurve dhe të të sëmurëve.

Në fillim të vitit 1944 në zonën më jugore të Shqipërisë ndodheshin dy spitale të tjera partizane, ai i Leshnicës dhe ai i Zimnecit. Pjesë përbërëse e operacioni armik të Dimrit ishte edhe operacioni Konispol - Vurg dhe Dropull. Para fillimi të Operacionit, në këtë zonë ishin rreth 80-100 të plagosur dhe 20-30 të sëmurë. Peshën kryesore të këtyre e mbante spitali i Leshnicës, pas tij vinte ai i Zimnecit kurse njëpjesë e vogël e të plagosurve qenë rregulluar në shtëpi fshatarësh. Me fillimin e operacionit armik komanda e Grupit urdhëroi manovrimin espitalit partizan në zona të lira jashtë luftimit. Pas ditës së parë të luftimit natën u tërhoqën njësitë partizane në drejtim të malit të Stugarës dhe morën me vete dhe spitalin partizan të Leshnicës, por spitali partizan i Zimnecit nuk arriti të tërhiqej. Ai kishte ngelur në rajonin e shkelur nga armiku bashkë me disa skuadra partizane. Rreth spitalit u grumbulluan menjëherë skuadrat partizane dhe partizanë të çetave territoriale. Me shpejtësi filloi shpërngulja e partizanëve të plagosur, të cilët bëheshin nj 3-40 vetë për në verilindje të fshatit. Nata i zuri të plagosurit në një pyll të dendur 3-4 orë larg fshatit, bashkë me partizanët dhe një pjesë të popullit që i shoqëronte, Aty u groposën dhe u maskuan shumë materiale për ta bërë spitalin më të lëvizshëm. Nga komanda e spialit dhe e skuadrave partizane u diskutuan dy mendime: të manovrohej duke kaluar kufirin shqiptaro-grek në juglindje, në drejtim të fshatt Savilos, por gjendja në këto anë nuk dihej, apo të shkohej në drejtim të Konsipolit për të dalë në Mërkat në malin kundruall. Në këtë drejtim pengesat ujore ishin kryesore. U vendos të ndiqej rruga e parë, por edhe ajo u ndryshua. Kolona vazhdoi të marshonte gjithmonë për në verilindje të fhsatit duke kaluar disa herë kufirin shqiptaro-grek sipas lëvizjes së armikut dhe më 23-24 prill mori rrugën, tashmë të lirë, për në Zimnecin tashmë të shkatërruar nga gjermanët.

Në këto 8-10 ditë manovrimi i këtij spitali, të palgosurve nuk u mungoi as ushqimi, as mjekimi i herëpashershëm, në sajë të përkrahjes që u dhanë masat fshatare që u ndodhën pranë me çdo gjë. Vullnetarët fhsatarë shkrinë tërë energjitë e tyre për luftën, nuk kursyen as për t’u ardhur në nihmë bijëve të tij. Edhe një herë të plagosurit e zonës Mesaplik u ndodhën përpara vështirësive të operacionit të Dimrit 1943-1944.

Kur u pushtua Gjirokastra nga gjermanët në fillim të Operacionit të Dimrit disa të plagosur shkuan në Poliçan, disa qëndruannë spitalni partizanë të Zhulatit kurse shumica u ndanë në grupe sipas formacionit ku bënin pjesë ose sipas krahinës dhe u ngjitën prapë në Kurvelesh e në Mesaplik. Këto grupe ishin në të njëjtën kohë dhe formacione luftarake të organizuara që i shamngeshin takimit me armikun, por që mund të mbronin vetveten. Zakonisht këto merrnin lidhuje me njësitin partizan dhe bashkërisht vepronin. Spitali i Kuçit, i informuar për bazën e vendmjekimit të Brigadës V Sulmuese, me të filluar operacioni manovroi mirë në Pyllin e Kuçit ku ndënji 3-4 ditë i fshehur e i ruajtur nga populli e nga partizanët. Vendmjekim tjetër nuk ka pasur në këtë operacion në këtë vend.

Partizanët dhe popullsia, të shtrënguar të qëndronin maleve të larta me borë, pësuan dëmtime të ndjeshme, Shumë partizanëve u ngrinë këmbët, të tjerë morën të ftohur, një numrë edhe vdiqën prej sëmundjeve të rënda. Plagët e të plagosurve vazhdimisht ridhnin gjak e qelb, herë-herë nuk kishin as me se t’i lidhnin. Rastet e gangrenës ishin të shumta, osteomeliti (infeksioni i palcës së kockave) shoqëronte çdo plagë. Megjithatë kishte disa faktorë vendimtarë që ndihmuan në ecurinë e mirë të këtyre plagëve: organizimi ishte i mobilizuar krejtësisht për luftën e drejtë, për çdi sakrificë, qartësia e madhe politike, morali i lartë i luftëtarëve, bindja për fitoren. Të gjitha ëkto bënë që të plagosurit t’i përballonin ato vështirësi, të cilat përndryshe nuk do të mund të kapërveheshin, sepse gjithë faktorët e tjerë ishin në dëm të plagosurve. 

Duke u nisur nga sa u tha më sipër, inkursioni i spitaleve partizane të zonës së parë operative ishte nga më të vështirët në historinë e shërbimit shëndetësor të Luftës Nacionalçlirimtare. Në kushtet e luftës partizane, kushte të vështira të dimrit të egër të viteve 1943-1944 dhe nën kërcënimin e veprimeve të armikut, mundës të shpëtonin shumica dërrmuese e të plagosurve dhe e të sëmurëve të kësaj zone të madhe operative. Kjo sigurisht ishte meritë e madhe e PKSH në këtë zonë, e vperimit të zhdërvjellët të njësive partizane dhe e skrificës së pakufishme të partizanëve të plagosur e të sëmurë bashkë me personelin e tyre shëndetësor.

Operacioni armik i Dimrit në qarqet Korçë e Berat ishte vazhdim i planeve gjermano-balliste për të shkatërruar Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare, PKSH dhe pushtetin e tyre në vend. LANÇ në këto krahina ishte e fuqishme. Zon e veprimeve ishte e gjerë, prandaj në fillim u ndërmorën nga armiqtë disa operacione për të ngushtuar zonën e veprimit të forcave partizane. E tillë ishte orvatja e dhjetorit për të pushtuar Dëshnicën dhe si rrjedhim të krijohej mundësia e sulmit mbi Skrapar nga ana e Këlcyrës. Kështu u eveprua dhe nga ana e Morkës, Gorës, Fushës së Korçës, Kolonjës dhe Vërçës.

Në dimrin e viteve 1943-1944 në këto zona kanë qenë rreth 800-1000 të plagosur dhe të sëmurë të shpërndarë në spitalet partizane të Bradvicës, Protopapës, Oparit, Shënmërenës, Kucakës, Shipskës, Nikollarës dhe Grabockës. Të plagosur të tjerë kishte edhe në infermieritë e Brigadës IV Sulmuese në Voskopojë e Dardhë si dhe në Punëmirë e Potom, Miçan e gjetkë. Luftimet e ashpra në këtë dimër shtuan edhe më shumë numrin e të plagosurve e të sëmurëve.

Luftimet në Mokër dhe në Gorë në 15 ditëshin e parë të muajit dhjetor e gjetën spitalin partizan të Shënmërenës me rreth 50 të plagosur e të sëmurë, të gatshëm për të lëvizur. Ky spital ditën e parë priti të plagosur nga lufta në Pleshisht, Prenisht dhe nga Guri i Kamjes. Lëvizja e tij u bë me shpejtësi duke u ndarë në dysh, një pjesë u nis në drejtim të Lenies prë të dalë në Krushovë, një pjesë tjetër me forcat e batalionit “Reshit Çollaku” manovroi aty rreth, në drejtim të Llëngës dhe të fshatrave përreth.

Me fillimin e operacionit armik spitalet partizane në Nikollarë, Krushovë dhe Grabockë filluan lëvizjen në rrugën Krushovë - Potom - Backë - Helmës dhe që aty andej spitalit i Krushovës, i Miçanit dhe ai i Grabockës u drejtuan për në Frashër të Përmetit, ndërsa ai i Nikollarës, që kishte në këtë kohë më pak të plagosur manovroi në territorin e tij. Kalimi i Osumit nuk ishte i lehtë për të plagosurit e spitalit partizanë të Grabockës dhe të Krushovës, ai u bë me kafshë dhe me masa të mira sigurimi, por sidoqoftë, kushtet e këqija atmosferike vështirësuan shumë këtë marshim. Ndihma mjekësore ishte e kufizuar dhe me mungesa. Për të dalë në Frashës duhej kaluar në një lartësi 1500 metra, krejtësisht të mbuluar me borë, nëpër një pyll ahu të dendur, duke iu shmangur kontaktit me forcat armike të cilat ndodheshin në mjaft qendra të banuara. Nata e 11-12 janarit kaloi pikërisht në këtë pyll. U ndezën zjarre të shumta natën, kur të ftohtët kalonte nga 10 gradë nën zero.

Pas marrjes së informatave mbi gjendjen e krijuar nga reaksioni marshimi për në Frashër u pezullua. Kryesitë e Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar ishin vënë në lëvizje për të ndihmuar partizanët e plagosur. Ata ngritën të plagosurit dhe i përgatitën për rrugë. Karavani me të plagosur iu drejtua Miçanit, më vonë Nikollarës dhe Grabockës.

Ushtritë gjermano-balliste, duke përparuar nëpesë kolona, e shtrënguan shumë rrethimin në Opar të forcave partizane, të cilat kishin luftuar pa pushim ditë të tëra. Në këtë situatë lypsej vepruar me shpejtësi më të madhe që të dilej nga Opari para se armiqtë të mbyllnin të gjitha rrugët e shtigjet. Pas grumbullimit të të plagosurve të spitalit partizan të Kucakës, Lavdarit, të Oparit, të Protopapës, të Bakullit dhe të Marjani në një kolonë që i kalonte të 400 vetët filloi marshimi. Krahas tyre erdhën nga e gjithë kjo zonë edhe të plagosur të tjerë, që kishin qenë të shpërndarë nëpër fshatra dhe në infermieritë e njësive partizane. Me ta u bashkuan gjithashtu karavane të tëra mushkash e kuajsh të ngarkuar me materialet e spitaleve të qarkut të Korçës e të Brigadës IV Sulmuese. Veç këtyre, shumë burra, gra e fëmijë nga popullsia që iknin për t’i shpëtuar terrorit të egër të nazistëve e të tradhtarëve, kishin lënë shëtpitë e tyre ndër fshatra dhe largoheshin nga krahina tok me partizanët. Në këtë mënyrë numri i njerëzve në kolonën që duhej të marshonte 30-40 kilometra i kalonte të 3000 vetët.

Gjatë gjithë ditës ndihej pushka partizane nga të katër anët. Aeroplanë zbulimi dukeshin mbi koka e njerëzve. Nata e 12 janarit gjithë mori njerëzish i zuri në pyllin e Beçit. Vendimi për të kaluar natën Qafën e Beçit ishte marrë. Në pararojë është një batalioni i Brigadës  IV Sulmuese, i cili çan edhe borën, që në disa vende e kalon metrin. Pas tij vjen një batalioni tjetër po i asaj brigade, shtabi dhe të plagosurit me të sëmurët e pas tyre forca të tjera partizane, si dhe populli intendenca me mbi 100 kuaj. Më pas batalioni tjetër dhe në fund praparoja. Urdhra jepeshin gojë më gojë, pa zhurmë e nuk lejohej të shkëputej kolona. Ecej natën nëpër pyllin e mbuluar me borë. Koha ishte shumë e keqe, binte borë, frynte erë e tërbuar. Tempi i lëvizjes ishte i lartë, secili me sakrifica mendonte të kalonte qafën e Beçit, kujdesej për vete, shokun dhe si një organizëm i vetëm përshkohej rruga e vështirë, kapërceheshin vështirësit. Asgjë nuk e thyen vullnetin e partizanëve e të  të plagosurve. Pranë tyre qëndronin komunistët dhe kuadrot, ata me fjaë e me vepra u jepnin fuqi të pashtershme, u jepnin shembullin e sakrificës dhe mbi të gjitha qartësinë për qëllimin kryesor. Këto ishin burime nga merrte jetë forca e kësaj kolone të gjatë që përshkonte Qafën e Beçit në dimrin e viteve 1943-1944.

Pas mesit të natës pararoja e kaloi Qafën e Beçit. Në luginën e lumit të Kapinovës u bë një kontroll në ecje i të plagosurve nga mjeku dhe nga një shok i shtabit. Mëngjesi i janarit e zuri pararojën e kolonës në fshatin Potom të Skraparit të Sipërm. Në këtë fshat u strehuan të sëmurë e të plagosur që ishin rëndë dhe një pjesë e partizanë. Kolona vazhdoi tej në Gjergjovë. Nën kujdesin e shokëve të PKSH dhe të shtabit krahas të tjerave, u strehuan gjithë të plagosurit dhe të sëmurët në fshatrat Gjergjovë, Koprenckë dhe një pjesë shkoi edhe në Grabockë. Për partizanët e plagosur e të sëmurë ashtu të dërrmuar siç qenë, s’kishte gjë më të vlefshme sesa gjumi në vatrat e ngrohta të rrethuara nga kujdesi i shokëve dhe i fshatarëve mikpritës.

Për personelin mjekësor, i cili ishte lodhur pa masë nuk kishte pushim. Jeta e shokëve kërcënohej nga shumë faktorë: plagët, sëmundjet, të ftohtit, uria, etj. Me materialet që kishin me vete u ndërruan dhe u pastruan gjithë të plagosurit. Të sëmurët i ndihmuan me ato pak ilaçe që kishin. Ata që duhej të operoheshin u dërguan menjëherë në Nikollarë dhe në Grabockë ku spitalet kishin filluar punën. Edhe nga ata që marshuan, partizanë e popull kishte shumë me ngrirje të gjymtyrëve. Me vendimin e shtabit u grumbulluan gjithë të plagosurit e të sëmurët rëndë në Grabockë dhe në Nikollar. Më të lehtit u inkuadruan në Brigadën IV Sulmuese dhe në batalione territoriale. Kështu mbaroi marshimi i gjatë i sforcuar i të plagosurce dhe i të sëmurëve të pellgut të Oparit në Operacionin e Dimrit. 

Në krahinë e Oparti dhe në malin e Ostrovicës pas tërheqjes së organizuar të njësive dhe spitaleve partizane, për arsye të ndryshme, kishin mbetur shumë skuadra apo grupe të vola partizane, të cilat ishin shpërndarë gjatë përpjekjesh me armikun dhe lëviznin andej-këndej për të mos rënë në dorë të tij, e ku e lypte situata edhe luftonin me të. Në këtë gjendje kishin mbetur edhe nja 20-30 partizan të plagosur dhe të sëmurë, që nuk kishin mbërritur kolonën e spitaleve që marshio nëpërmjet Qafës së Beçit. Të grumbulluar dhe të shoqëruar nga një skuadër partizane këta të plagosur manovronin nëpër pyjet e Ostrovicës. Gjithë shtigjet e kalimit ishin të zëna nga gjermanët dhe nga bandat balliste, të cilët ishin vënë në ndjekje të forcave partizane. Armiku shpejt ra në gjurmët e këtij grupi të vogël partizan. Ai kërkoi disa ditë në pyllin e Ostrovisë, rrethoi grupin e të plagosurve duke e urdhëruar që të dorëzohet. Në mes të të plagosurve ishin edhe dy partizanë të shtrirë në vig. Njërit prej tyre i mungonin të dy këmbët që i ishin prerë. Koha ishte e kqe dhe kudo dëgjoheshin thirrjet e armikut për t’u dorëzuar. Partizanit pa këmbë i kishte lindur një mendim: të çante rethimin. Ai mori 4-5 granata dore, u zvarrit afër kuajve në qendër, mori një mushkë dhe shkoi deri në buzë të kanalit, u ngrit mbi të dhe, si të ishte stërvitur prej kohësh, hipi në mushkë dhe thirri me sa zë që kishte “Para partianë!” Hodhi mbi pozicionin ballor të armikut dy granata dhe çau përpara, pastaj majtas dhe djathta hodhi dy granata të tjera në kohën kur ndodhej në një vijë me armikun. Granata e pestë i mbeti në dorë. Nëdrkohë mitralozët armiq kishin qëlluar mbi trupin e tij dhe të mushkës, e cila pasi bëri 3-4 metra u rëzuar duke e flakur trupin e partizanit në borë. Pas disa çastesh plasi granata e pestë. Shokët e pasuan partizanin, por nuk mundën të çanin rrethimin. Ata luftuan deri në fishekun e fundit, por rrethimi armik ishte shumë i ngjeshur dhe partizanët me këto forca të pakta nuk mund të çanin më.

Që në shtator të vitit 1943 komiteti qarkor i PKSH të Korçës kishte ngritur në fshatin Bradvicë, një spital partizan, i cili u shërbente partizanëve të pellgut të Devollit. SPitali ishte i vendosur në veri të fshatit, në shkollën e tij, nëdrtesë njëkatëshe me bodrume. Ai qe pajisur mirë, kishte shtretër dhe shtroje të rehatshme, fshati e mbante me bukë e me ushqime të tjera, nga Korça vinin furnizime të rregullta me medikamente dhe materiale. Në dhjetor të itit 1943 në pragun e Operacionit të Dimrit armiku ndërmoi një seri operacionesh spastrimi për të prishur bazat partizane. Kështu ndodhi që një ditë të këtij muaji, një togë ushtarësh gjermanë pas informatash të sigurta nisen natën nga BIlishti në Bradvicë. Pa aguar mirë dita, në befasi të plotë, duke shfrytëzuar natën e keqe dhe kohën e nëdrrimit të rojave të fshatit të lënë nga çeta territoriale për të ruajtur spitalin, pararoja gjermane u duk në afërsi të fshatit në drejtim të rrugës së Grapshit: ndërkohë ushtarët e tjerë, duke pasur me vete udhërrëfyes nga ballistë, ishin hapur në formacion luftimi dhe po rrethonin fshatin. Alarmi u dha kur gjermanët kishin bllokuar fshatin nga ana e veriut, e lindjes dhe juglindjes. Në spital ishin 10-12 të plagosur rëndë. Infermierja u këshilluar me shokët dhe aty për aty u vendos që një pjesë të organizonin mbrojtjen, dhe të tjerët të largoheshin.

Duke përfituar nga mjegulla e mëngjesit, duke pasur në çast edhe ndihmën e fshatarëve, filloi transportimi i të palgosurve rëndë. Disa nga këta të plagosur me një grup fshatarësh mundët të çanin pa u vënë re në drejtimin veriperëndimor të fshatit dhe u fsheshën në pyll, disa të tjerë i fshehë duke i maskuar në mënyra të ndryshme vetë banorët e fshatit. Nëdrkohë fshati u rrethua plotësisht dhe lufta u ndez e ashpër rreth spitalit partizan. Në kala të pakapshme u kthye spitali. Luftonte infermierja partizane, dhe tre të plagosur partizanë. U bëhej thirrje ër t’u dorëzuar, por armiqë merrnin vetëm një përgjigje: Me krismën e pushkës, me bomba dhe plumba. Gjermanët hipën në çatinë e shtëpisë dhe prej aty riplagosën për vdekje dy partizanë. Nëdrkohë luftën e vazhdonte nga bodrumi infermierja dhe partizani tjetër. Gjermanët u hodhën në dyshemenë e Spitalit dhe filluan ta çanin atë me sopatë. Nga dritaret e bodrumit vazhdonte lufta e pabarabartë. Partizanët trima të plagosur nuk dorëzoheshin të gjallë, ata e kishin kryer me nder detyrën e tyre, u kishin dhënë kohë shokëve për tërheqje. Ata do të luftonin deri në fishekun e fundit. Gjermanët i vunë zjarrin spitalit partizan. Flaka në fillim rrëmbeu çatinë, e cila u dogj si eshkë, pastaj dyshemenë e bodrumit. Ndërkohë infermierja dhe partizani që kishte mbetur  qëllonin pa pushim mbi gjermanë e ballistë, derisa flakët përpinë trupat e tyre. Heroizmi i tyre u rrënjos në zemrat dhe mendjet e fhsatarëve të Bradvicës, që ishin dëshmitarë të kësaj ngjarjeje. Ky akt u kthye në urrejtje të pakufishme ndaj pushtuesve dhe kolaboracionistëve.

Ishte janar i vitit 1944. Operacioni armik i dimrit ishte në kulmin e zhvillimit të tij. Një togë e batalionit 1 të Brigadës IV Sulmuese ishte caktuar për mbrojtjen e urës së Moglicës duke ruajtur njëkohësisht tërheqjen e forcave tona dhe kalimin e tyre në zonën e lirë të Skraparit. Beteja ishte e ashpër, Pesë partizanë, me urdhër të komandës, shkëputen dhe shkojnë në katundin Faqekuq të Skraparit. Fshati ishte pushtuar nga forcat gjermane. Në luftë të pabarabartë, plagoset njëri prej partizanëve, një herë në njërën dhe pastaj në tjetrën këmbë. Partizanët së toku me shokun e plagosur u tërhoqën në malin e Ostrovisë të mbushur me borë pasi i dhanë ndihmën e parë shokut. Gjatë udhës, duke çarë borën dhe duke luftuar, improvizuan në çast një barrelë ku vendosën shokun e plagosur i cili kishte humbur ndjenjat. Kur u përmend i plagosuri e pa veten në mes të borës të skuqur me gjak. Kërkon shokët duke u zvarritur dhe i gjen rreth tij, në pozicion luftimi, të vrarë që të katërt me municion krejt të mbaruar. Ata ishin bërë kala e pakapërcyeshme për armiqtë dhe kishin flijuar jetën e tyre për të shpëtuar shokun e plagosur. U end i plagosuri shtatë ditë e netë zvarrë nëpër borë, pa ushqim, me plagë shumë të rënda, pa gjumë dhe në acarin e dimrit të madh derisa mbërriti në fshatin Lavdar të Oparit ku e morën fshatarët për ta mjekuar.

“Në dimrin 1943-1944 Ushtria Nacionalçlirimtarem, populli kryengritës dhe PKSH kaluan provën më të madhe e më të rëndë. Në këtë provë dolën fitimtarë dhe kjo fitore vendosi fatet e gjitë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.”* Shërbimin shëndetësor të njësive të UNÇSH kjo periudhë e gjeti të organizuar me të gjitha hallkat e tij dhe e vuri përpara një prove të madhe dhe shumë të vështirë.

*Historia e Luftës Nazifashiste Nacionalçlirimtare. Vëll. II, maket, f.335.

Gjithë toka shqiptare gjëmonte nga lufta e pabarabartë dhe shumë e ashpër. Në gjithë këto luftime “...në kushte jashtëzakonisht të vështira, nga të ftohtit, nga plagët e rënda e nga sëmundjet vdiqën lart nga 1000 partizanë…”* Rreth 4500-4600 u plagosën dhe mbi 3000 të tjerë u sëmurën rëndë nga infeksionet pulmonale, renale dhe artikulare. Shumë të tjerë patën ngrirje të pjesshme. Nga kjo mund të shihet përafërsisht vëllimi i punës që ka pasur shërbimi shëndetësor partizan gjatë Operacionit armik të Dimrit. Në fillim të dimrit të viteve 1943-1944 numëroheshin rreth 35 spitale partizane, veç infermierëve dhe vendmjekimeve të njësive partizane si dhe bazave të mjekimit në qytet dhe në fshat. Në fund të këtij operacionit numri i spitaleve partizane u dyfishua. Ato shtuan kapacitetin dhe në disa vende morën karakterin e fshatit spital, si në Kosovë të Përmetit, në Grabockë, në Nikollarë dhe SKraparit e gjetkë. Por nuk ishin vetëm këto spitale që mbajtën peshën e të plagosurve e të sëmurëve partizanë, por gjithë rrjeti shëndetësore dhe mbi të gjitha ishin shtpitë e popullit që u bënë strehë e tyre.

*Historia e Luftës Nazifashiste Nacionalçlirimtare. Vëll. II, maket, f.336.

Porblemi kyç dhe më i vështirë gjatë këtij dimri ishte manovrimi i të palgosurve dhe të sëmurëve në kohë rekasioni. Armiku mësynte në befasi duke mbyllur shtigjet nga mund të kalonin partizanët. Për të plagosurit e për të sëmurët, në kësi rastesh, kishte vetëm dy rrugë shpëtimi: të manovronin brenda Zonës Operative ose të dilinin jashtë kësaj zone. Por manovrimi i spitaleve partizane në këto kushte u bë në mënyrë të organizuar. U përdorën forma e metoda nga më të ndryshmet, gjatë lëvizjeve për t’iu shmangur sa më shumë përpjekjeve me forcat naziste e balliste. Shpesh lëvizja e spitaleve partizane u bë në drejtim të mësymjes armike, por me një maskim të mirë duke kërkuar shtigje të pabllokuara nga forcat armike, me një mbrojtje të manovrueshme dhe me vend të parapërgatitur. Të plagosurit nuk u diktuan nga armiku dhe asnjë prej tyre nuk ra në dorë të tij. Megjithëse në kushte të rënda aktiviteti i spitaleve nuk pushoi, përkundrazi u shtua.

Gjatë operacioneve armike u praktikua edhe ndarja pjesë-pjesë e këtyre spitaleve me formacione të vogla. Kjo mënyrë siguronte manovrim më të lartë dhe konspiracion më të madh. Një manovrim tjetër ishte edhe boshatisja e ngutshme e vendmjekimeve dhe e spitaleve para fillimit të luftimeve dhe dërgimi i të sëmurëve në fazë shërimi pranë njësive ose fshatrave. Mjetet e transportit, barrelat e thjeshta dhe shpesh krahët e personelit t shërbimit, të fshatrave dhe të partizanëve të plagosur që ishin në gjendje më të mirë shëndetësore. U praktikua gjithashtu edhe fshehja në vende të sigurta ose groposja e materialeve ndihmëse të spitalit partizan si dhe shpërndarja e tyre në familjet fshatare. Kjo jepete mundësi që të grumbullohej shpej ky material pask kalimit të reaksionit armik dhe të formohej rishtazi spitali partizan.